Elektronik Kitap ve Telif Hakları II

“Elektronik Kitap ve Telif Hakları” başlıklı ilk yazıda telif hakları konusunda dünyada yapılan mevcut düzenlemelerden bazıları hakkında kısaca bilgi vermeye çalıştım. İkinci yazımda; yine telif haklarını korumak için geliştirilmiş farklı bir düşünce hareketi olan Creative Commons’tan ve DRM (Digital Right Management) sistemlerinin işleyişinden kısaca bahsedeceğim. Bu seriyi üç yazı olarak düşünmüştüm ancak işin içine yeniden girince gördüm ki DRM sistemleri için başlı başına bir yazı hazırlamak gerekiyor. Bu yüzden bu seriyi dört yazıyla tamamlayacağım.

Creative Commons

Elektronik yayınlarda telif haklarında daha esnek bir koruma anlayışıyla, paylaşımı yaygınlaştırmayı amaçlayan bir düşünce hareketi olarak doğan “Creative Commons” da e-kitapları da kapsayan düzenlemeler içermektedir. Creative Commons (CC) 2001 yılında sanatçılara ve diğer tüm eser sahiplerine, yasaların kendilerine verdiği bazı hakları kamuyla paylaşabilmelerine olanak vererek, özel olarak hazırlanmış telif lisansı sözleşmelerini tavsiye etmektedir. Creative Commons, telif haklarında “tüm hakları saklıdır” yerine “bazı hakları saklıdır” sloganıyla yola çıkmış ve özellikle elektronik yayınlarda eserlerin izinsiz kopyalanmasıyla yaşanan hukuki sorunlara farklı bir açıdan yaklaşmıştır.

CC telif lisansıyla kamuya sunulan eserler, ticari amaç dışında kullanımı destekleyerek internetin bir alışveriş kanalı yerine gerçek bir bilgi erişim platformu haline gelmesi yönünde tamamen bağımsız, gönüllü katkılardır.[1] Creative Commons, açık kaynak kodu kullanılarak eserlerin yayımlanmasını ve eser sahiplerinin eserlerini diğer kişilerin kullanımına açabilmelerini sağlamaktadır.

Creative Commons lisanslar dışında bazı işaret, etiket ve diğer belgeleri de içerir ve lisans kullanım şartlarını açıklayan semboller bulunmaktadır. Tüm lisans türleri eserin bedelsiz, münhasır olmayan ve sürekli (telif hakkı yürürlükte olduğu sürece) bir kullanım hakkı verir. Her lisans eserin kopyalanmasına, derleme eserler içine alınmasına, dağıtılmasına, kamuya sunulmasına ve icrasına izin verir. 6 farklı lisans vardır. Bunlar eser sahibinin eserin ticari kullanımına izin verip vermediği, işlenmesine izin verilip verilmediği ya da ne kadar izin verildiği konularına açıklık getirmektedir.

Lisans Türleri [2]:

1)      Atıf şartlı = Attirbution    

2)      Atıf şartlı-işlemeye kapalı = Attribution-No Derivatives

3)      Atıf şartlı-aynen paylaşım şartlı işleme = Attribution-ShareAlike

4)      Atıf şartlı-gayri ticari = Attribution-NonCommercial

5)      Atıf şartlı-gayri ticari-işlemeye kapalı =

Attiribution-NonCommercial-No Derives

6)      Atıf şartlı-gayri ticari-aynen paylaşım şartlı =

Attiribution-NonCommercial-ShareAlike

Tüm lisanslar, lisansın bir kopyasının esere iliştirilmesini veya dijital ortamda “URI (Uniform Resource Identifier)” eklenmesini; eserin tüm kullanımlarında eser sahibinin adının belirtilmesi şarttır. Gayri-ticari lisanslar, eserin direk ticari amaçlı kullanımını engeller. Aynen paylaşım kurallı izin veren lisanslar, kullanıcıya kendi yarattığı işleme eser üzerinde başkalarının da işleme yapmasına izin verme yükümlülüğü getirir.  Ayrıca lisanslar, kullanıcının dağıtım veya kullanım sırasında lisans hükümlerini üçüncü kişilere açıkça beyan etmektedir. (Bayamlıoğlu; 2010)

Ulusal ve uluslararası olarak hazırlanan telif hakkı düzenlemeleri ticari değere sahip elektronik kitaplarda telif haklarının korunması için gereken tedbirleri sağlamış ve hak sahipleriyle kullanıcılar arasındaki sorunların çözümünde etkili olmuştur. Ancak korsan yayıncılık sorununa karşı yazarlar, yayıncılar, ilgili sivil toplum örgütleri ve yetkili devlet organları işbirliği halinde mücadelesini sürdürmektedir.

Dijital Hak Yönetimi

Elektronik yayıncılığın gelişmesiyle birlikte mevcut yayınların elektronik biçime dönüştürülmesi ve/veya yeni yayınların elektronik ortamda sunulması olumlu katkılarının yanı sıra beraberinde bazı sorunlar da getirmiştir. Elektronik ortamda yer alan yayınlar geleneksel ortamdaki yayınlara oranla daha çabuk kopyalanabilmekte ve paylaşılmaktadır. Bu kopyalama ve paylaşımın eser sahiplerinin fikri mülkiyet haklarını ihlal edecek biçimde olmaması için hem hukuki hem de teknik çalışmalar tüm dünyada devam etmektedir.

İnternet ortamında yer alan bir e-kitabın veya satın alınan bir e-kitabın kullanıcılar tarafından çoğaltılarak paylaşılmasını önleyerek yazar, yayıncı, sağlayıcı ve diğer e-kitap endüstrisi taraflarının haklarını korumak için hem e-kitap okuyucu üreticileri hem de e-kitap yazılımı üreticileri çeşitli sistemler geliştirmişlerdir.

Dijital Haklar Yönetimi Sistemleri (Dijital Rights Management Systems), fikri mülkiyet üzerinde kontrol uygulanması için yazılım ve donanım veya her ikisi üzerinden kullanıcıyı erişim ve kullanımda sınırlandıran (zaman, ücret, içeriğe erişim, yazdırma, kopyalama vb.) bazı kurallar getirerek eser sahiplerinin telif haklarını korumayı amaçlayan sistemlerdir.

İstanbul Bilgi Üniversitesi Bilişim Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi tarafından 2006 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı için hazırlanan “Sayısal Hak Yönetimi” isimli rapora göre;[3]

“Dijital Hak Yönetimi, konuyla ilgili pek çok farklı tekniğin bulunması ve uygulamalar arasında gerekli standardizasyonun sağlanamaması sebebiyle kesin bir şekilde tanımlanamamaktadır. Dijital hak yönetiminin fonksiyonları ve uygulama teknikleri genel olarak göz önünde bulundurulacak olursa; DRM elektronik yöntemler kullanılmak suretiyle dijital veriler üzerinde bulunan fikri hakların kullanılan tekniğe göre korunması, izlenmesi, kısıtlanması olarak tanımlanabilir. Tanımlamada farklılıkların esas sebebi, kullanılan her tekniğin hak yönetimi anlamında farklı bir fonksiyonun oluşmasına ve/veya farklı bir medya üzerinde kullanılabilmesine imkan sağlamasıdır. Standart DRM gereksinimlerinin henüz belirlenmemiş olması sebebiyle zorunlu fonksiyonlardan birini veya birkaçını yerine getiren teknikler “dijital hak yönetimi” teknikleri olarak tanımlanmaktadır.”

Yine aynı rapora göre DRM sistemleri iki temel bölümden oluşur:

-            Fikri mülkiyetin tanımlanması (identification): Yayına ait bilgilerin, kayıtlı bulunduğu ortama önceden belirlenen standart yöntemlerle yerleştirilmesidir. Bu tanımlama bilgileri yazılım ve donanımlarca uyumlu olmalı ve görüntülenebilmelidir.

-            Kullanım kısıtlamalarının uygulanması (restriction): Hak sahiplerince (yazar, yayıncı gibi) engellenen veya sınırlanan hakların, kullanıcılar tarafından kullanılmasını veya erişilmesini önlemek için hazırlanmıştır. Kullanıcıların yayın üzerindeki kontrolleri hak sahiplerinin verdiği izinler doğrultusunda gerçekleşmektedir. Örneğin, kullanıcının e-kitabın sayfayla sınırlandırılmış belirli bir bölümüne erişebilmesi, kopyalama veya yazdırma ya da içerik üzerinde değişiklik yapmasının engellenmesi gibi.

Kullanım sınırlamalarıyla ilgili uygulamalardan bazıları şunlardır:

• Yayının tamamına erişimin engellenmesi
• Yayının belirli bir bölümüne erişimin engellenmesi
  • Zaman bakımından
  • Bütünlük bakımından
  • Devamlılık bakımından (sayıyla sınırlı)
  • Yayının değiştirilmesinin engellenmesi, bütünlüğün korunması
  • Yayının kopyalanmasının engellenmesi.

                Elektronik kitaplar için bir DRM sisteminde yazarlar ve yayıncıların beklentilerini karşılayacak izinler şunlar olabilir: (Henke; 2001)

-        Satışlar ve satın alan kullanıcılar takip edilebilme,

-        Eleştirmenler için sınırlı dağıtımla inceleme kopyaları sağlama,

-        Kullanıcılar e-kitabı bir başka kullanıcıya ödünç verebilme,

-        Kullanıcılar silinen kitabı yenisiyle değiştirebilme,

-        Yazdırma izni veya yasağı,

-        E-kitabın bölümlerini kopyalama izni veya yasağı,

-        Başlangıç ve bitiş tarihleriyle sınırlandırılmış kitabın bölümlerini ücretsiz görüntüleyen bir deneme-önizleme ile satın almadan önce inceleme,

-        E-kitabın yeniden satılabilir olması izni veya yasağı,

-        E-kitabın bağışlanabilir olması izni veya yasağı,

-        E-kitabın çeşitli cihazlarda okunabilmesi veya bir cihazdan diğerine taşınabilmesi,

-        E-kitabın kullanımı izlemek için filigranlar (watermarks) iliştirebilme.

E-kitaplarda dijital hak yönetimi sistemleri ile ilgili çalışmalar yapan organizasyonlar ile e-kitap yazılım ve donanım üreticileri tarafından geliştirilen DRM uygulamalarından bazıları şunlardır:

OASIS (Organization for the Advancement of Structured Information Standards): Yapılandırılmış Bilgi Standartlarının Geliştirilmesi Organizasyonu, hak dillerinin gelişimi için endüstriyel katılımı da sağlayarak XML’e dayalı standartlar geliştirmeyi amaçlayan açık bir forumdur. Kurucu üyeleri arasında Hewlett Packard, Microsoft, Reuters, VeriSign, IBM ve ContentGuard yer almaktadır. (http://www.oasis-open.org/home/index.php)

OEBF (the Open eBook Forum): Açık e-Kitap Forumu, e-kitap endüstrisinin her alanında yapmış olduğu çalışmalar, geliştirmiş olduğu standartlar ile lider bir kuruluştur. Dijital hak yönetimi konusunda 2001 yılında OEBF’nin Haklar ve Kurallar Çalışma Grubu (Rights&Rules Working Group) ile Fikri Mülkiyet İlkeleri Çalışma Grubu’nun teknik özellikleri de kapsayan detaylı ürünler geliştirebilmek için XrML ifade dilinde bir Haklar Grameri (rights grammar) hazırlamıştır. (http://www.idpf.org/)

AAP (Association of American Publishers): Anderson Consulting ile birlikte yayın numaralama sistemleri ve metadata başta olmak üzere DRM standartlarının ihtiyaçlarını tanımlayan bir çalışma yapmıştır. yayıncılarında katıldığı (Random House, McGraw-Hill ve Pearson) bir proje sonucunda yayınlanan “Yeni Milenyumda Okuma, E-kitap Yayıncılığı için Parlak Bir Gelecek: Kolaylaştırılmış Açık Standartlar (Reading in the New Millennium, A Bright Future for eBook Publishing: Facilitated Open Standards)” isimli raporla e-kitap için potansiyel pazarları ve DRM’yi tanımlamıştır. (http://www.publishers.org)

ODRL (Open Digital Rights Language Initiative): Açık Dijital Haklar Dili Girişimi, DRM için açık standartlar geliştirmek ve teşvik etmek amacıyla kurulmuş uluslar arası bir platformdur. Açık Dijital Haklar Dili (ODRL), içerik üzerindeki ifade hakları bilgisinin standardizasyonu için önerilen bir dildir. ODRL, elektronik yayınlar, dijital resimler, ses ve filmler, eğitim materyalleri, bilgisayar yazılımları ve diğer dijital formdaki yaratımların yayınlanma, dağıtım ve kullanımında dijital kaynakların şeffaf ve yaratıcı kullanımını desteklemek için esnek ve birlikte çalışabilen mekanizmalar sağlamayı amaçlamaktadır. (http://odrl.net/)

Kitap Endüstrisi Çalışma Grubu (BISG–the Book In-dustry Study Group [USA]):  Amerikan kitap endüstri-sinde yer alan yayıncılar, satıcılar, dağıtıcılar, sağlayıcılar, kütüphaneciler ve diğer hem basılı hem de elektronik yayıncılığa katılanlar ile kitap ticareti yapan önder derneklerin bir araya gelerek kurdukları bir gruptur. Bu grubun amacı hem fiziksel hem de dijital ürünler için daha bilgili, daha güçlenmiş ve daha verimli bir kitap endüstrisi dağıtım zinciri oluşturmak ve bunun için dağıtım zinciri standartları geliştirmek, araştırmalar yapmak ve uygulamaktır. Standartlar ve metadatalar konusunda araştırma ve geliştirme çalışmalarını yürü-ten AAP, EDItEUR, BIC gibi kuruluşlarla ve ISBN, DOI ve diğer standart ajanslarıyla ortaklaşa faaliyetler yürütmektedir. BISG’nin Dijital Standartlar Komitesi (Digital Standarts Commitee) son olarak AAP ile birlikte geliştirdikleri kısa adı BookDROP olan “Dijitalleştirilmiş Kitap Okuma Çevrimiçi Protokolü’nü (Book Digitized Reading Online Protocol)” 2008 yılı Kasım ayında yayınlamıştır. (http://www.bisg.org/)

Kitap Endüstrisi İletişimi (BIC – the Book Industry Communication [UK]): Kitap Endüstrisi İletişim Grubu (Book Industry Communication) İngiltere’deki Yayıncılar Derneği, Kitapçılar Derneği, Kütüphane ve Bilgi Profesyonelleri Enstitüsü Kurucusu ve İngiliz Ulusal Kütüphanesi sponsorluğunda kurulan bağımsız bir örgüttür. Bu örgütün amacı, e-ticaret ve standart süreçleri ile yöntemleri aracılığıyla kitap dünyasının tüm sektörlerini verimli bir tedarik zinciri için teşvik etmektir. EDItEUR’ün geliştirdiği ONIX standartları BIC ve BISG’in de katıldığı ortak çalışmaların sonucudur. BIC’in Metadata Grubu, yılda iki defa bu alandaki gelişmeleri duyurmak ve takip etmek için toplantılar düzenlemektedir. (http://www.bic.org.uk/)

Kaynakça:

Önder, Isık (2010) E-kitap Olgusu ve Türkiye’de Durum, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Önder, Işık (2013) “Yeni Yüzyılın Kitabı Elektronik Kitap”, Orient Yayınları, Mart, Ankara.